Πίνδαρος

I

Αρχαίος Έλληνας ποιητής (Κυνός Κεφαλαί, Βοιωτία 518-Άργος 440 π.Χ.), ο κορυφαίος των αρχαίων λυρικών. Ξένος πνευματικά στη μεταβολή που ακολούθησε μετά τους περσικούς πολέμους και οδήγησε στον θρίαμβο της δημοκρατίας, παράμεινε επίμονα στραμμένος προς την ενατένιση ενός μυθικού ηρωικού παρελθόντος και των υπερβατικών αληθειών της πίστης, χωρίς να εγκαταλείψει ποτέ τις αριστοκρατικές συμπάθειες και πεποιθήσεις του. Φανατικά προσηλωμένος στη θρησκευτική παράδοση των προγόνων, αφιέρωσε περισσότερα από τα μισά ποιήματά του στους θεούς, και δεν ήθελε να μιλά παρά μόνο για την καλοσύνη τους (Ολυμπ. 1, 35). Παρέμεινε πολλές φορές στην Αίγινα, αλλά κυρίως είχε αποκτήσει φήμη στις σικελικές αυλές (στις Συρακούσες με τον Ιέρωνα, στον Ακράγαντα με τον Θήρωνα). Αργότερα η φήμη του έφτασε ως την Κυρήνη, στον βασιλιά της οποίας Αρκεσίλαο αφιέρωσε τους Πυθιονίκους του 4 και 5. Ασχολήθηκε με όλα τα είδη της χορικής ποίησης, με πλουσιότατη παραγωγή, που τη συγκέντρωσαν οι Αλεξανδρινοί σε 17 βιβλία· από αυτά σώθηκαν τα 4 πιο σπουδαία βιβλία των επινίκων (ή επινικίων): είναι ένα σύνολο από 44 ύμνους για αθλητικούς θριάμβους, που διαιρούνται σε Ολυμπιονίκους (14), Πυθιονίκους (12), Νεμεονίκους (11), Ισθμιονίκους (7) και αναφέρονται στους 4 μεγάλους πανελλήνιους αγώνες, τα Ολύμπια, τα Πύθια, τα Νέμεα και τα Ίσθμια· (σώζονται επίσης 300 αποσπάσματα). Η γλώσσα του Π. είναι λόγια δωρική, όχι χωρίς αναμείξεις, και πλούσια, με πλατύ βηματισμό και λεπτό αίσθημα, είναι η μετρική διάταξη των ύμνων, η οποία στηρίζεται συνήθως στην τριαδική ισορροπία (στροφή, αντιστροφή, επωδός). Η δομή του πινδαρικού επινίκιου ακολουθεί, όχι χωρίς εξαιρέσεις,το σχήμα επικαιρότητα –μύθος–επικαιρότητα, όπου από την αναφορά της συμπτωματικής ευκαιρίας του ύμνου (ο αγώνας, η νίκη, η γιορτή) γίνεται η μεταφορά στη σφαίρα του μύθου με ένα άλμα αιφνίδιο, γνωστό ως «πινδαρικόν άλμα», και τέλος από τον μύθο, τον οποίο ο ποιητής αφηγείται διεξοδικά και ο οποίος είναι το κίνητρο της έμπνευσής του, γίνεται ξανά η επιστροφή στο επίκαιρο θέμα. Μέσα στην όλη δομή συμπλέκονται στοιχεία γνωμικά και αυτοβιογραφικά, δοσμένα χωρίς σταθερό κριτήριο. Ο Π. έχει την πεποίθηση ότι κατέχει μια απόλυτη αλήθεια ως μεσσίας και προφήτης, και υψώνει τον υποδειγματικό κόσμο της «αρετής», την οποία προστατεύει η πανσοφία και η παντοδυναμία του θεού, ικανή για θαύματα που απολυτρώνουν το «σκιάς όναρ» (όνειρο μιας σκιάς), που είναι ο άνθρωπος (Πυθιόνικος8, 95), και εξομοιώνουν τις προνομιούχες ανθρώπινες υπάρξεις με τη θεία φύση, μέσα σε μια λάμψη (αίγλα) ομορφιάς και δόξας χωρίς τελειωμό. Η πινδαρική «αρετή» δε μαθαίνεται· είναι κληρονομιά εξ αίματος: και μια έμφυτη αρετή είναι και η ποίηση, την οποία ο Π. θεωρεί ως σοφίαν εκ φύσεως και η οποία έχει φωνή μόνο για τους μυημένους και ξεχωρίζει τον αετό (τον ίδιο τον Θηβαίο ποιητή) από τους αντίζηλους του (ίσως το Βακχυλίδη και το Σιμωνίδη) που κράζουν σαν κόρακες με άγονα πετάγματα (Ολυμπιόνικος 2). Η ποίηση εξασφαλίζει την επιβίωση των ένδοξων κατορθωμάτων στη μνήμη των απογόνων. Αυτό το όραμα του κόσμου δεν μπορεί να είναι άσχετο με μια θρησκεία μεγάλης αγνότητας, στην οποία οι αισθητικές μορφές των παραδοσιακών θεών συγχέονται σε έναν ουσιαστικό μονοθεϊσμό και οι μύθοι αποκαθαίρονται από κάθε ανθρωπομορφικό στοιχείο. Και επειδή ο Π. δεν είναι φιλόσοφος, αλλά ποιητής, είναι ευνόητο ότι οι παραπάνω ιδέες δεν αποκαλύπτονται με συστηματική συνέπεια.

Μεταξύ των ύμνων του Π. πρέπει να αναφερθούν ο 1οςΟλυμπιόνικος («Άριστον μεν ύδωρ, ο δε χρυσός αιθόμενον πυρ...»), αφιερωμένος στον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα, όπου υπάρχει λεπτομερώς ο μύθος του Πέλοπα· ο 2ος Ολυμπιόνικος, αφιερωμένος στον τύραννο του Ακράγαντα Θήρωνα, με την υποβλητική εξεικόνιση ενός ορφικού υπερπέραν· ο 7οςΟλυμπιόνικος, γραμμένος για τον περίφημο πύκτηνΔιαγόρα τον Ρόδιο, όπου το νησί της Ρόδου, που αναδύεται από τη θάλασσα και το λούζει μια χρυσή βροχή, βρίσκεται στο κέντρο μιας εκπληκτικής εικόνας· ο 1ος Πυθιόνικος, αφιερωμένος και αυτός στον Ιέρωνα, που αρχίζει με ένα μεγαλόπνοο ύμνο στη μουσική, που γαληνεύει τους ενάρετους και προκαλεί τρόμο στους κακούς (θεαματικότατη είναι η έκρηξη της Αίτνας, σαν στήλη χιονιού που στέκεται απειλητική πάνω από τον εκατοκέφαλο γίγαντα Τυφώνα)· ο 4οςΠυθιόνικος, μεγαλόπνοη υπόμνηση του μύθου των Αργοναυτών· ο 10οςNεμεόνικος, εμπνευσμένος από το μύθο των Διοσκούρων, με τόνους ηρωικούς και μαζί λυρικούς, κατά τις στιγμές που ο Πολυδεύκης παραιτείται από την αθανασία, ανασταίνοντας τον αδελφό του με μια πράξη αγάπης.

Το ύφος του Π. διακρίνεται από την κλίση του στο συγκεκριμένο· οι εικόνες έχουν τέτοια ανάγλυφη υπόσταση, ώστε κάποτε φτάνουν ως τα όρια του μπαρόκ· η πυκνότητα και το βαθύ νόημα δίνουν ερμητικό χαρακτήρα, διατηρώντας όμως πάντοτε μια καθαρότατη δύναμη υποβολής.

Ο Π. είχε αποκτήσει τεράστια φήμη και περιουσία και είχε θαυμαστές και μιμητές σε κάθε εποχή, από τον Οράτιο (ο οποίος τον σύγκρινε με ορμητικό ποτάμι ή με περήφανο και θείο κύκνο) μέχρι τον Κιαμπρέρα και τους άλλους ποιητές της Πλειάδας, από τον Κόουλεϊ μέχρι το Χέλντερλιν, από τον Φόσκολο μέχρι τον Καρντούτσι και τον Ντ’ Ανούντσιο, για να αναφέρουμε μερικά ονόματα μόνο.

Στην ελληνική γραμματολογία, αν τελικά κρίνουμε ως υπερβολικό τον παλαιότερο παραλληλισμό του Μελωδού Ρωμανού με τον Π. (όχι γιατί ο Ρωμανός δεν είναι επίσης μεγάλος ποιητής, αλλά γιατί το πνεύμα του ταπεινού αυτού χριστιανού δεν συμβιβάζεται με την πινδαρική υψιπέτεια και αριστοκρατικότητα), πρέπει απαραίτητα να επισημάνουμε τη βαθιά συγγένεια της ποίησης του Κάλβου με την πινδαρική, που έχουν επισημάνει οι μελετητές της ποίησης του δεύτερου.

Άγαλμα του Πίνδαρου, αντίγραφο αρχαίου ελληνικού πρωτότυπου (Γλυπτοθήκη Κάρλσμπεργκ, Κοπεγχάγη).

II

Τύραννος της Εφέσου στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. Ήταν συγγενής του βασιλιά της Λυδίας Κροίσου. Αντιτάχθηκε στην επεκτατική πολιτική του τελευταίου με αποτέλεσμα να ξεσπάσει ανάμεσά τους πόλεμος. Οι δυνάμεις του Κροίσου πολιόρκησαν την Έφεσο. Για να αποφύγει την κατάληψή της ο Π. συνέδεσε με σχοινιά τους πύργους των τειχών της πόλης με τις κολόνες του ναού της Άρτεμης, βάζοντας έτσι υπό τη θεία προστασία την πολιορκημένη Έφεσο. Το απλοϊκό αυτό εγχείρημα του Π. δεν μπόρεσε να αποτρέψει τελικά την κατάληψη της πόλης. Ο νικητής Κροίσος απομάκρυνε από την εξουσία τον Π.

* * *

ο, ΝΜΑ

ο μεγαλύτερος λυρικός ποιητής τής αρχαίας Ελλάδας, που γεννήθηκε 522/518 π.Χ. στις Κυνός Κεφαλές τής Βοιωτίας και πέθανε το 446 στο Άργος.